Przewidywany termin zakończenia prac: koniec kwietnia 2008 roku.
EDIT: 03.02.08 (prace wznowione)
1. Podstawowe informacje
1.1 Broker a platforma transakcyjna?Broker jest instytucją, która przechowuje twój depozyt, jest drugą stroną Twoich transakcji lub jej szuka, "przez niego" możesz handlować walutami.
Platforma transakcyjna jest to oprogramowanie, dzięki któremu składamy zlecenia, przeprowadzamy analizę na wykresach i testujemy swoje strategie automatyczne (podkreślony tekst nie dotyczy brokerów ECN, co nie oznacza, że jest to u nich niemożliwe).
Podsumowując broker to nie to samo co platforma, bo to broker zapewnia oprogramowanie a nie odwrotnie.
1.2 Rodzaje firm brokerskich 1.2.1 Brokerzy ECN - tak zwani pośrednicy. Nie są oni drugą stroną transakcji, ale uczestniczą w jej zawieraniu poszukując odpowiedniego zlecenia przeciwnego potrzebnego do zrealizowania transakcji. Cechuje ich niski spread rzędu 0,5-2 pipsy oraz opłata pobierana za otwarcie i zamknięcie pozycji (spread może się zacząć od 0 ponieważ zdarza się że zlecenia ask i bid są na tym samym poziomie. Opłaty to około 0,2 pipsa dla zamknięcia i 0,2 dla otwarcia, więc faktyczny spred jest np. od 0,4 do 1,4 na parze EUR/USD). Wymagają dość dużej pierwszej wpłaty (około $10.000). Są cenieni za brak złych praktyk w stosunku do klientów, brak rekwotowań oraz pewność dostarczonych danych. Ich minusem jest to, że nie dostarczają oprogramowania analitycznego a tylko transakcyjne. Jednak istnieją nakładki umożliwiające dokonywanie analiz.
1.2.2 Market Makers - brokerzy zapewniający płynność rynku. Są drugą stroną transakcji. Teoretycznie nie mogą nam odmówić jej zawarcia, w praktyce bywa różnie. Ich zaletami są niski wymagany depozyt, brak opłat za zawarcie pozycji. Niektóre oferują korzystne spready. Dostarczają dobre oprogramowanie analityczno-transakcyjne. Ich wadami są częste (zależy do firmy) rekwotowania, rozszerzanie spreadu oraz poślizgi cenowe. Ta grupa jest oskarżana i nieuczciwe praktyki wobec klientów. Nie wszystkie firmy tak postępują! Zdarzają sie też odchyły od cen rynkowych. Niektóre z nich oferują też handel na innych instrumentach niż waluty, np kontrakty terminowe lub CFD na surowce, artykuły przemysłowe, akcje.
1.3 Rodzaje rachunków1.3.1 Konto demo - rachunek na którym możemy mieć nawet $1 mln. Oczywiście wirtualnych pieniędzy. Idea była słuszna - miał pokazać początkującym jak się handluje bez ryzyka. Miał nauczać podstawowych zachowań na rynku. Niestety nie odwzorowuje prawdziwych zachowań rynku, np rozszerzonego spreadu. Obecnie służy tylko do zapoznania się z rynkiem dla zupełnie zielonych (zarazem skuszenie ich na szybki, łatwy zysk) oraz do testowania strategii automatycznych w czasie rzeczywistym (symuluje bardziej realne zachowanie niż tester strategii).
1.3.2 Konta mini - są to rachunki polecane dla początkujących. Można na nich grać wpłacając już $1, ale realniej rzecz biorąc potrzeba nam ok. $200. Dysponujemy na nich wysoką dźwignią (nawet 1:500). Na lot składa się 10.000 jednostek waluty bazowej. Rachunek dysponuje też mikrolotami (0,01 lota) oraz może być kwotowany w centach. Czasami występują na nim wyższe spready niż na rachunkach standardowych.
1.3.3 Konta standardowe - praktycznie standard, potrzeba nam ok. $1000 aby używać takich kont. Lot wynosi tutaj 100 tys. jednostek waluty bazowej. Zwykle gramy dźwignią 1:100 lub 1:50. Oferuje je większość brokerów.
1.3.4 Konta VIP/Rozszerzone - do tego typu rachunków zaliczymy ofertę brokerów ECN oraz specjalne konta u innych. Potrzebujemy ok. $10.000 na początek (w Polsce dostaniemy takie coś za 100 tys. zł). Zwykle cechują się obniżonymi spread-ami, oprocentowaniem (zwykle 2-3%) depozytu, czasami własnymi doradcami. Pozostałe warunki pozostają bez zmian.
1.4 Słyszałem o brokerach, którzy nie naliczają SWAPu. Co to takiego?Platformy non-swap - są to platformy, które nie "modyfikują" pozycji punktami swapowymi, czyli nie wyrównują różnic wartości waluty (różnica stóp procentowych). Przydatne tak naprawdę tylko uprawiającym hedging ze względu na brak obciążeń konta ujemnymi punktami.
1.5 Czy w Polsce istnieją firmy oferujące usługi brokerskie?Naturalnie, tak jak w każdym innym rozwiniętym kraju występują takie firmy. Ich oferta nie jest specjalnie gorsza ani lepsza, wszystko to należy interpretować indywidualnie. Jedynym dodatkowym atutem z ich strony jest polskojęzyczna pomoc oraz przysyłanie gotowych informacji podatkowych (PIT).
1.6 Ryzyko utraty całego depozytu a nawet dopłaty środkówJest to sporna kwestia. Niektórzy twierdzą, że jest to niemożliwe, inni zaś uważają to za całkiem realne zjawisko. Zwykle w umowie znajduje się zapis dotyczący tej kwestii. Praktycznie może to wystąpić tylko podczas wojny bądź też dużej luki cenowej (np. otwarcie na początku tygodnia lub dla mniej płynnych instrumentów). Wtedy broker zrealizuje je po pierwszej możliwej cenie. Zwykle nie powinno to objąć więcej niż depozyt przy którym uruchamia się margin call. Teoretycznie jednak większość brokerów zastrzega, że należy dokonać dopłaty do depozytu w takich wypadkach.
2. Informacje o brokerach
Podane są w następującej kolejności: nazwa (jednocześnie jest linkiem do strony), platforma (oprogramowanie), typ (Market Maker czy ECN), minimalna wpłata (w walucie podanej na stronie), oferta (ważniejsze informacje), link do tematu na forum (przy zagranicznych brokerach będzie też kraj, w którym są zarejestrowani)
2.1 Polscy
X-Trade Brokers DM.; X-Trader (MetaTrader 4); Market Maker; 2000 zł, 100 tys. zł - X-VIP; Forex, CFD na indeksy i surowce, konto VIP, rozliczenia z US; XTB TMS Brokers DM.; TMS Direct (Saxo Trader); Market Maker; w zależności od rachunku 2000 zł do 10 tys. zł; Forex, CFD na indeksy i surowce, CFD na akcje WIG20, rozliczenia z US; TMS-Brokers IDM SA.; IDM Trader (Saxo Trader); Market Maker; od 1500 zł do 7500 zł; Forex, CFD na indeksy i surowce, rozliczenia z US; Polska platforma IDM EFIX Polska; DealBook360, ITE; Market Maker?; od 250 funtów, od 1500 funtów; Forex, CFD, Spread Betting, aplikacja mobile i web; EFIX Polska; introducing broker GFT.2.2 Europejscy
NorthFinance; NF MetaTrader 4 (MetaTrader); Market Maker; od $100; Forex, CFD i Futures na indeksy i akcje, mikroloty, darmowa karta VISA; North Finance - wszystko o...; (Belize, Cypr) Saxo Bank; Saxo Trader; Market Maker?; od $2000 - mini, od $10k - standard; Forex, CFD, Futures, Opcje na waluty, indeksy, towary, web-trader; Saxo Bank; (Dania) Alpari; MetaTrader; Market Maker; od $200, Forex, mikroloty, aplikacja PDA i MultiTerminal, Alpari; (Wielka Brytania) MIG Investments SA; MetaTrader; Market Maker; od $2000 -standard, od $100k - pro; Forex, złoto, srebro, niskie spready; MIG Investments; (Szwajcaria)2.3 Pozostali
InterbankFX; MetaTrader; Market Maker (choć twierdzić, że: "no dealing desk")?; od $250 - mini, od $2500 - std; Forex, web-account, aplikacja Mobile, karta VISA; Interbank FX; (USA) Oanda; FXTrade Platform; Market Maker; od $1 - bez ograniczeń; Forex, super-niskie spready, web-account; Oanda - zakładanie konta + procedura przelewu na Oandę; (USA)3. Informacje o platformach transakcyjnych (oprogramowaniu)
4. Informacje o wpłatach/wypłatach
5. Na co należy zwrócić uwagę wybierając brokera
Wybór brokera to trudna decyzja. Jest ona uzależniona od wielu czynników, które należy wziąć pod uwagę, bo w końcu wysyłamy do nich nasze pieniądze. Można to porównać do planów taryfowych operatorów telefonii komórkowej. Niestety na rynku "porządnych" brokerów jest niewielu. Poniżej podane są i opisane podstawowe czynniki, które powinniśmy wziąć pod uwagę przy podejmowaniu tej decyzji. Te zestawienie nie ma zadania promować którejkolwiek z instytucji. To raczej zbiór porad dla stojących przed takim wyborem i nie mających rozeznania w rynku.
5.1 Styl gry/podejście do rynku
Podstawowa zasada to dobrać pośrednika, który umożliwi nam swobodne zastosowanie naszej strategii. Inny broker będzie odpowiadał graczom średnio- i długoterminowym a inny day-traderom i sklperom. Ważne jest to, aby warunki handlu nie przeszkadzały nam w stosowaniu naszej strategii. To jest tak jakby wstęp. Kolejne punkty będą rozwinięciem tego co tutaj napisałem, ponieważ to wszystko jest połączone w całość z naszym stylem inwestowania.
5.2 Ilość pieniędzy, które mogę wpłacić
Chyba najważniejsza decyzja jaka musi podjąć każdy trader: ile zainwestować. Oczywiście każdy może zainwestować jak najwięcej w nadziei na jak największy zysk, ale jest to bezcelowe. Początkujący wybierze platformę z niską wpłatą początkową, taką do ~$500. Dzięki temu na bardzo niskich pozycjach będzie mógł szlifować swoje umiejętności oraz strategię. Osoby trochę doświadczone z opracowaną strategią i dysponujące większym zapasem gotówki wybiorą platformę z depozytem do $10 tys. Będą mogli inwestować większe pieniądze w skuteczną strategię na nieco lepszych warunkach niż pierwsza grupa. Natomiast zaawansowani wybiorą brokerów ECN. Dlaczego? Ponieważ, Ci zapewnią im inwestycję na najlepszych warunkach. W dużym zasobem gotówki zaawansowani traderzy realizują swoją strategię i ich zyski są obarczone małym ryzykiem.
5.3 Spready i opłaty za zlecenia
Kolejny bardzo ważny czynnik. Nie oznacza on tylko tego ile broker na nas zarabia, ale niektóre strategie wymagają niższych opłat aby były skuteczne. Zwykle spread waha się w granicach od 1 do 15 pipsów w zależności od pary walutowej i brokera. Oczywiście im niższy spread tym lepiej, ale gracze długoterminowi nie będą zwracali zbytniej uwagi czy wynosi on np 2 czy 3 pipsy. Natomiast gracze krótkoterminowi będą liczyć każdy pips. Jednak niezależnie od stylu gry warto mieć na uwadze spready i po prostu nie przepłacać. Dlatego wybierając brokera należy porównać wartości spreadów u brokera do poniżej podanych (akceptowalnych), dla tych samych par walutowych:
- EUR/USD - 2p
- GBP/USD - 3/4p
- USD/JPY - 3p
- EUR/JPY - 3/4p
- USD/CHF - 3p
Opłaty stałe za wysłanie zlecenia oferują głównie ECN oraz brokrzy, którzy oferują CFD na akcje. Wtedy należy je porównać z tabelami opłat innego podobnego brokera. Jeśli chodzi o waluty to opłata $2,5-3 jest niska (dla jednego lota).5.4 Inne opłaty stałe oraz punkty swapowe
Jak wiadomo nie od dzisiaj nikt nie lubi zbędnych prowizji. W tym punkcie nie będzie nic o prowizjach dotyczących wpłat i wypłat. Tym zajmiemy się później. Opłaty mogą być różnorakie, np za prowadzenie rachunku (zwykle jest to 0, słownie zero), za dołączone oprogramowanie, za zawieranie transakcji drogą telefoniczną, za sporządzanie zestawień transakcji za dany okres. Zwykle większość z nich jest darmowa. Jeśli jakaś usługa nas interesuje a jest odpłatna powinniśmy ją porównać z taką samą u innych brokerów. Nie powinniśmy płacić prowizji za wystawianie zleceń przez telefon, prowadzenie konta, statystyki w formie elektronicznej a także za oprogramowanie (chyba że jest to oprogramowanie dodatkowe). Jeśli broker na swojej stronie ma napisane, że trzeba płacić to lepiej poszukać innego.
Jednak ważniejsze od opłat są punkty swapowe (oczywiście o tyle o ile będziemy trzymać pozycję dłużej niż jeden dzień). Ważne jest to aby tracić jak najmniej an różnicach stóp. W tym wypadku najlepiej jest wybrać sobie kilka par i porównywać swapy między danymi instytucjami. Tą, która ma korzystniejsze powinniśmy wybrać. Dla przykładu podaję uśrednione wartości dla kilku par (para, pozycja długa i pozycja krótka):
- EUR/USD - +0,2p | -0,4p
- GBP/USD - +0,45p | -0,4-0,5p
- USD/JPY - +1,2p | -1,4p
- EUR/JPY - +1,2p | -1,5p
- USD/CHF - +0,8p | -0,8p
Istnieją też konta non-swap. Te przydają się tylko wtedy gdy swap wynosi powyżej -2p, a także wtedy gry nasza strategia wymaga zabezpieczenia pozycji i zarabiamy głównie na swapie. 5.5 Restrykcje dotyczące operacji i warunki handlu
Ten punkt jest skierowany głównie w stronę skalperów. Choć dotyczy wszystkich. Większość brokerów nie lubi skalpowania. Ustalają więc warunki, np zlecenie musi być na rynku minimum kilka minut, albo osiągnąć wartość większą niż 1 pips na plusie aby je zamknąć. Większość z nas spełnia te warunki, ale lepiej zapytać się wcześniej niż potem stracić pieniądze lub mieć problemy z dogadaniem się z brokerem. Część z nich nie lubi też strategii automatycznych więc należy się dowiedzieć jaki stosunek do nich ma nasz potencjalny pośrednik. Pamiętajmy, że przezorny zawsze zabezpieczony.
Teraz zajmiemy się warunkami handlu co jest chyba najistotniejszą kwestią przy wyborze brokera. Należy tutaj zwrócić uwagę na poślizgi cenowe, luki otwarcia, opóźnienia w realizacji zleceń, stabilność połączenia, rozszerzanie spreadów, częste zmiany tabeli punktów swapowych. Nie muszę mówić, że jest to zwykłe oszustwo klienta poza kilkoma przypadkami. Na przykład rozszerzanie spreadów jest bardzo powszechne, więc ciężko będzie znaleźć brokera, który zapewni nam stały spread. Nie chodzi tu tylko o spekulację na danych makroekonomicznych. Zauważmy, że zlecenie może zostać zamknięte na SL choć ruch go nie dosięgnął. Wtedy właśnie przez szeroki spread tracimy pieniądze. Należy o tym pamiętać. Jeśli chodzi o różnice w cenach to 1-3 pips nie są niczym specjalnym. Po prostu rozbieżność danych dostawców. Jednak to powinno zaostrzyć naszą uwagę, gdyż mogą się pojawić błędne kwotowania, czasem tylko wielkości kilku pips, które są trudne do wychwycenia. Czasami są one większe i jeśli nagminnie się powtarzają to oznacza, ze broker nie jest do końca fair i stosuje sztuczne podciąganie kursu aby zlecenia klientów zostały zamknięte na SL. Takich instytucji powinniśmy unikać.
Jeśli spekulujemy na kontraktach powinniśmy zapoznać się z regułami zamykania zleceń w wypadku wystąpienia luki cenowej między zamknięciem z poprzedniego dnia a otwarciem kolejnego (o ile ciągłość notowań nie występuje). Czasami może się okazać, że nie zamknie nam zlecenia na SL a po cenie o wiele gorszej. a jeśli luka cenowa będzie w kierunku dla nas korzystnym to broker raczej zamknie zlecenia na TP niż po lepszej cenie. Dlatego warto się zapoznać z regulacjami na ten temat.
5.6 Prowizje za przepływy pieniężne
Te prowizje niestety musimy płacić. Zwykle broker nie pobiera prowizji za wpłaty depozytów. Za wypłaty też nie (albo nie pobiera powyżej określonej kwoty). Tutaj brokerzy są zgodni, nie trzeba płacić dużych pieniędzy za operacje gotówkowe. Niestety to nie wszystko. Banki, które dokonują przelewów tak czy siak pobiorą od nas prowizję. W wypadku przelewów krajowych to w Polsce mamy dość niskie opłaty. Skupmy się jednak na przelewach zagranicznych. Musimy sprawdzić w banku ile kosztuje przelew do konkretnego kraju i porównać czy nam się to opłaca, czy lepiej skorzystać z usług innego banku lub innego pośrednika. W wypadku dużych kwot i wymogiem wpłacenia depozytu w innej walucie niż złotówki należy wybrać konto walutowe, gdyż oferuje ono moim zdaniem najlepsze (oczywiście nie zawsze i nie w każdym banku, ale przeważnie jest to najlepszy wybór) warunki przelewów. Gdy już wyślemy pieniądze należy się dowiedzieć jak długo będzie trwał transfer środków i kiedy możemy się spodziewać swoich pieniędzy dostępnych na koncie. Przy wypłacaniu musimy też zwrócić uwagę na straty przy przewalutowaniu oraz ewentualne prowizje pobierane przez bank. Powyżej napisane porady nie dotyczą bezpośrednio brokera, ale często zapominamy o prowizjach od transferu środków.
Jeszcze jedną rzeczą o której warto tu wspomnieć jest możliwość otwarcia subkonta u brokera. Dzięki temu część kapitału będzie można przeznaczyć np na opcje a pozostały na handel walutami. Zwykle prowadzenie subkonta jest bezpłatne. Jeśli natomiast mamy kilka kont u danego brokera to powinniśmy się dowiedzieć czy jest możliwość transferów pieniężnych między nimi. Zwykle taka opcja istnieje i jeśli nie jest często używana to powinni to zrobić za darmo.
5.7 Opinia o brokerze
Tak samo jak z markowymi produktami jest i z firmami brokerskimi. Im bardziej znana marka tym pewniejsza wypłata depozytu i lepsze warunki handlu. Niestety nie ma obiektywnych metod pomiaru jakości marki (poza wyznacznikami, które są opisywane w tym artykule), które pozwoliłyby nam jednoznacznie stwierdzić, że dana firma jest najlepsza. Wiele zależy od indywidualnego podejścia bo to co jednym przeszkadza dla innych nie ma znaczenia. Ważne jest też porównanie warunków handlu oraz informacji zawartych na ich stronach internetowych. Oczywiście ni jak ma się to do doświadczeń związanych z konkretną instytucją, ale pozwala nam wyeliminować tych najsłabszych. Gdy już jesteśmy po jakimś etapie selekcji powinniśmy zebrać jak najwięcej informacji o danej firmie (potencjalnym usługodawcy). Ważne będą takie rzeczy jak: adres rejestracji, kapitał zakładowy, podleganie pod regulacje dotyczące instytucji finansowych (np licencja KFN) - będzie to przydatne do dochodzenia zwrotu pieniędzy w wypadku upadku instytucji. Dobrze jest też znać numer telefonu do centrali oraz adres najbliższego oddziału (zwykle to centrala) oraz jeśli to broker zagraniczny - sprawdzić czy nei toczą się przeciw niemu jakieś postępowania sądowe (w wypadku brokerów krajowych ze względu na ich liczebność natkniemy się na taką informację w mediach). Ostatnim ważnym czynnikiem jest opinia innych klientów. Ci wymieniają swoje doświadczenia na ogólnodostępnych forach społeczności traderów. Oczywiście należy je brać z pewnym dystansem, bo jeśli na kilkadziesiąt dobrych opinii pojawią się jedna czy dwie złe to mogą być to sprawy indywidualne i nie muszą mieć one wpływu na ogólną opinię. Natomiast jeśli przeważają złe - musimy się po prostu wystrzegać konkretnej instytucji. I koniecznie sprawdźmy czy wypowiadający się w temacie maja tam konto - często zdarza się że po prostu jest powtarzana opinia innych i tworzy się tzw. nagonka na danego brokera.
5.8 Support/stosunek do klienta
Powinien być jak najlepszy. Nasz usługodawca nie powinien nas ignorować, czyli powinien odpowiadać na e-maile co najwyżej na drugi dzień po wysłaniu. Jeśli posiada live chat z klientem to od czasu do czasu powinniśmy go wypróbować i sprawdzić czy potrafi rozwiązać szybko nasze problemy. Warto też czasem skorzystać z połączenia telefonicznego - warto wcześniej sprawdzić ile zapłacimy za minutę połączenia oraz ile minut średnio trwa rozmowa. Jeżeli to broker zagraniczny to czy oferuje on nam support w jeżyku Polskim albo innym niż angielski. Jeśli nie oferuje nam pomocy nawet w jeżyku angielskim (co jest standardem) to nie powinniśmy korzystać z jego usług.
Kolejnym elementem wymagającym sprawdzenia są praktyki handlowe. To zamyka się do znalezienia opinii na temat tego, czy dna instytucja nie prowadzi gry przeciw swoim klientom lub po prostu ich nie okrada. Albo zamyka konta osobom regularnie i dużo zarabiającym oskarżając ich o nieuczciwe praktyki wobec brokera a oni maja po prostu dobrą strategię. Jeśli to robi to też świadczy o stosunku do klienta i nie warto nawet zapamiętywać ich nazwy.
5.9 Oprogramowanie
Niestety nie mamy zbyt dużego wpływu na wybór oprogramowania. Oczywiście możemy to zrobić wybierając innego brokera. Pamiętajmy jednak, że jedynym ważnym elementem jest przejrzysty terminal i dostęp do źródła informacji (większość brokerów to oferuje) . Analizę wykresów można robić w innym bezpłatnym programie albo na jakimś koncie demo. Gorzej jeśli nie ma w ofercie identycznych instrumentów. Jeśli zamierzamy korzystać ze strategii automatycznych to musimy sprawdzić czy oprogramowanie ej obsługuje czy też jest jakiś emulator czy w ogóle nie będziemy mogli go uruchomić.
Zwykle jeśli decydujemy się na zintegrowane narzędzie do analizy technicznej musimy się kierować własnym doświadczeniem i szukać wygodnego oprogramowania, które umożliwia w przejrzysty sposób prowadzenie analiz. Zawsze możemy zapytać brokera, czy zamierza coś takie w przyszłości wprowadzić jeśli tego nie ma albo czy udostępnia jakieś oprogramowanie dodatkowe. Czasami instytucje maja w ofercie API czyli pewną "bramę"dostępu do ich infrastruktury, z którego można korzystać w innym oprogramowaniu, czy to innych firm czy też napisanym przez siebie. Zwykle taka usługa jest odpłatna.
5.10 Dodatkowe usługi
Mogą być różnorakie. Na przykład oddzielne konto do handlu opcjami, kontraktami futures albo akcjami. Może to być dodatkowe oprogramowanie analityczne, strategie automatyczne lub proste wskaźniki. Obecnie dużo firm oferuje handel prze telefon komórkowy - palmphone lub smartphone (bezpłatnie). Niektórzy oferują oprocentowanie kont, tak aby pieniądze które leżą niewykorzystane nie traciły na wartości. Inni mają w swojej ofercie karty płatnicze, którymi możemy płacić w sklepach pieniędzmi z depozytu. Inni oferują programy partnerskie - broker wprowadzający - dostajemy pieniądze od zwerbowanych klientów, którzy wskażą nas jako źródło informacji o brokerze. Raz na jakiś czas cześć firm brokerskich organizuje konkursy dla swoich klientów i nie tylko z dość cennymi nagrodami. Nie zawsze jest tam nagradzana stopa zwrotu, a na przykład powtarzalność zysków. Jeśli chodzi o krajowe podwórko to dość często są organizowane szkolenia w rożnych miastach. Są one w większości bezpłatne i warto się na nie wybrać jeśli mamy czas. Te i wiele innych usług powinny być rozpatrywane indywidualnie, ponieważ nie ma na nie reguły.
6. Inne informacje
W chwili obecnej jestem na etapie zbierania materiałów, proszę więc o niepisanie w temacie
. Ten post jest tylko ku informacji, że takie coś jednak będzie. Ogólny kształt został nadany.